Cũng như các làng nghề điêu khắc, sơn mài, làng nghề gốm sứ Bình Dương không chỉ làm ra của cải, đóng góp vào giá trị sự tăng trưởng kinh tế, mà còn là sự thể hiện nét văn hóa, lịch sử truyền thống của Bình Dương. Trên đất Bình Dương hiện nay có ba làng nghề sản xuất gốm sứ khá tập trung là: Tân Phước Khánh (Tân Uyên), Lái Thiêu (Thuận An) và Chánh Nghĩa (Thị xã Thủ Dầu Một) với hàng trăm cơ sở sản xuất, đa số chủ nhân các lò sản xuất gốm sứ là người Việt gốc Hoa. Cũng như các làng nghề điêu khắc, sơn mài, làng nghề gốm sứ Bình Dương không chỉ làm ra của cải, đóng góp vào giá trị sự tăng trưởng kinh tế, mà còn là sự thể hiện nét văn hóa, lịch sử truyền thống của Bình Dương. Trên đất Bình Dương hiện nay có ba làng nghề sản xuất gốm sứ khá tập trung là: Tân Phước Khánh (Tân Uyên), Lái Thiêu (Thuận An) và Chánh Nghĩa (Thị xã Thủ Dầu Một) với hàng trăm cơ sở sản xuất, đa số chủ nhân các lò sản xuất gốm sứ là người Việt gốc Hoa.

 -> Du lịch Bát Tràng ( xem chi tiết )

Du khách đang xem nghệ nhân vẽ lên gốm   Sự xuất hiện của các làng nghề gốm trên đất Bình Dương Thời gian xuất hiện các lò gốm đầu tiên dẫn đến hình thành các làng nghề gốm, chưa có tài liệu nào khẳng định chính xác là tháng năm nào, nhưng chắc chắn các làng nghề gốm đã xuất hiện và tồn tại phát triển vào cuối thế kỷ 19. Tài liệu chứng minh cho việc này đã thể hiện rõ trong niên giám, địa chí Thủ Dầu Một do thực dân Pháp để lại có ghi lại rằng: “Cuối thế 19, đầu thế kỷ 20 ở Thủ Dầu Một còn có mỏ cao lanh, 10 lò gốm và nhiều mỏ đá” (Thủ Dầu Một đất lành chim đậu – Sở Văn hóa – Thông tin Bình Dương – NXB Văn Nghệ, 1999). Một vài sự kiện có thể đã diễn ra vào thời gian ấy gắn liền với sự hình thành các làng nghề gốm, có thể nêu ra như sau: – Làng nghề gốm Tân Phước Khánh (xưa thường gọi Tân Khánh): có vị trí gần vùng mỏ đất sét, rừng rậm nhiều củi thuận lợi cho việc làm lò gốm. Vào năm 1867, miếu Bà Thiên Hậu Thánh Mẫu (thường gọi là Chùa Bà) được xây dựng, trong số đồ cúng nhân ngày khánh thành “Chùa Bà” có cái lư hương và bình cắm hoa bằng gốm. Trên chiếc bình cắm hoa ngoài vẽ hình bát tiên, còn có ghi chữ Hán tự Tân Khánh Thôn. Điều này chứng tỏ rằng lò gốm ở Tân Khánh đã xuất hiện trước khi ngôi Chùa Bà được xây dựng. – Làng nghề gốm Lái Thiêu: Theo nhà văn, nhà nghiên cứu Sơn Nam và qua ý kiến của một số nghệ nhân gốm sứ thì nghề gốm du nhập vào Lái Thiêu do những người Hoa theo chân các đoàn thuyền buôn vào, hoặc đi qua bằng đường bộ từ Móng Cái sang vùng Gia Định lập nghiệp. Trong số lưu dân người Hoa đó có người vốn là thợ lò gốm, thấy vùng Lái Thiêu thuận lợi cho việc sản xuất gốm nên họ định cư và mở lò sản xuất gốm (Nguyễn Phan Quang – lịch sử Bình Dương qua niêm giám và địa chí Thủ Dầu Một của thực dân Pháp – Thủ Dầu Một đất lảnh chim đậu). Trong một số hiệu lò nổi tiếng từ xưa tới ngày nay có chủ lò Kiến Xuân ông Vương Thế Hùng cho biết rằng lò gốm của ông ta được truyền nối từ đời ông cố nội tên Vương Tổ từ Phước Kiến sang đây lập nghiệp đến nay đã trải qua trên 140 năm. – Làng nghề gốm Chánh Nghĩa: (xưa thường gọi là làng gốm Bà Lụa). Làng gốm Bà Lụa thuộc Phú Cường, huyện Tân Bình (dưới triều Nguyễn). Dưới thời Pháp thuộc làng gốm này thuộc làng Phú Cường, tỉnh Thủ Dầu Một. Chính ở giai đoạn này đã xuất hiện câu ca dao mà nhiều người Bình Dương đều biết:             “Chiều chiều mướn ngựa ông đô             Mượn ba chú lính đưa cô tôi về             Đưa về chợ thủ bán hủ bán ve             Bán bộ đồ chè, bán cối đâm tiêu.” Căn cứ vào các chứng tích cụ thể còn lại ở làng gốm Chánh Nghĩa: thì vào khoảng những năm 1840 – 1850, có ba lò gốm xuất hiện đầu tiên ở đất này, sau đó nghề gốm dần định hình và phát triển thành làng nghề đông đúc cho đến ngày nay. Một trong ba lò gốm đầu tiên xuất hiện đó là: lò Vương Lương mà dân gian thường gọi là lò “Ông Tía”. Lò được xây trên ngọn đồi thấp bên cạnh một con rạch rất thuận tiện cho việc vận chuyển sản phẩm ra sông Sài Gòn. Ông Vương Lăng (Út Lăng – 92 tuổi ông mất năm 1998), khi còn sống ông có cho biết rằng ông nội của ông tên gọi Vương Lương từ Phước Kiến sang, đã xây dựng nên dãy lò gốm này từ những năm 1845, hiện nay dãy lò gốm này đã có những người khác đang sản xuất kinh doanh. Đặc biệt, con rạch cạnh lò gốm đến nay vẫn còn. Tên con rạch ấy chính là tên gọi khác của lò gốm đầu tiên xuất hiện ở xứ này, đó là “Rạch Vàm ông Tía”. Bến chở gốm   Ba làng nghề gốm ở Bình Dương có một nét chung là cùng xuất hiện vào khoảng giữa thế 19, chủ nhân cùng là những lưu dân người Hoa từ miền duyên hải Trung Hoa sang Việt Nam định cư, sinh sống (hiện nay cũng có khoảng vài chục lò gốm có chủ là người Việt, nhưng đa số chủ lò gốm vẫn là người Việt gốc Hoa). Xuất phát từ nguồn gốc của các chủ nhân lò gốm đến Bình Dương từ các địa phương khác nhau, từ các tộc người khác nhau nên từ khi hình thành các làng nghề gốm người ta thường phân ra có ba trường phái gốm sứ như sau: – Trường phái Quảng (đa số chủ lò gốc ở Quảng Đông): nét nổi bật của trường phái này là việc sử dụng men có nhiều màu sắc, hoa văn trang trí trên sản phẩm đẹp, cách điệu và trang nhã. Sản phẩm làm ra gồm có các loại tượng trang trí, các loại chậu hoa, đôn voi… – Trường phái Triều Châu (chủ lò gốc Triều Châu đa số là người Hẹ): trường phái này thường sử dụng men màu xanh trắng, có nét vẽ đa dạng phong phú, hoa văn bình dị, các cảnh sơn thủy hữu tình, hình ảnh các con vật như: rồng, gà, cá hoặc cây tre, tùng, bách có tính nghệ thuật gợi cảm. Sản phẩm làm ra đa số là đồ gia dụng phục vụ cho nhu cầu trong đời sống con người hàng ngày như: chén, dĩa, tô, tộ, các loại bình cắm hoa.. – Trường phái Phúc Kiến (chủ nhân có gốc Phước Kiến): sản phẩm đa số sử dụng men màu nâu đen, da, lượn, hoa văn trang trí đơn giản, cách tạo hình sản phẩm đa dạng, dáng đẹp, sinh động. Các sản phẩm tiêu biểu cho trường phái này như: Ché đựng rượu, lu, vại chứa nước, các đồ dùng nhỏ như hủ, vịm, chậu.v.v… Ngày nay các trường phái gốm sứ hầu như không còn có sự phân định rõ ràng như trước kia, bởi lý do có sự phát triển về công nghệ, thị trường yêu cầu, nên các trường phái đã có sự pha trộn, xâm nhập lẫn nhau. Các chủ cơ sở sản xuất nếu muốn tồn tại và phát triển, họ phải liên tục cải tiến mẫu mã đổi mới công nghệ, sản phẩm cạnh tranh, gắng với những mặt hàng nổi tiếng của Nhật Bản, Châu Âu là thương hiệu gốm sứ Minh Long, Cường Phát, Nam Việt. v.v… Cảnh phơi lu khạp   Trong làng nghề sản xuất gốm, người ta có rất nhiều việc phải làm từ đầu cho đến khi hoàn thành sản phẩm. Nhưng có thể gom lại ở bốn khâu công việc chính yếu của nghề làng gốm là: “nhất liệu, nhì nung, tam hình, tứ trí”. Như vậy, khâu quan trọng nhất trong sản xuất gốm sứ là vấn đề chuẩn bị nguyên liệu, phối liệu đất sét cao lanh; khâu quan trọng thứ hai là nung sản phẩm; khâu quan trọng thứ ba là tạo hình, tạo dáng cho sản phẩm và thứ tư là trang trí, men màu, vẽ hoa văn trên sản phẩm. Ở đây chủ yếu nêu lên bản chất, thứ tự sự quan trọng, quyết định sự thành bại của sản phẩm, chứ không phải trình tự các công đoạn của quá trình làm ra sản phẩm gốm sứ. Hiện nay, chủ trương chung của tỉnh đang định hướng quy hoạch xây dựng làng nghề ở vùng Thuận An, đồng thời thực hiện đề án quy hoạch, di dời các cơ sở trong vùng đông dân cư có ô nhiễm môi trường ra một vùng khác ở Tân Thành, huyện Tân Uyên. Trong tiến trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa nền kinh tế tỉnh Bình Dương, việc quy hoạch lại làng nghề, vùng chuyên sản xuất gốm sứ để có điều kiện phát triển mạnh mẽ hơn là điều cần thiết, có như vậy mới phát triển và bảo tồn được ngành nghề truyền thống, gìn giữ được sắc thái riêng của Bình Dương, thu hút được sự quan tâm của khách du lịch trong và ngoài nước đến Bình Dương, nơi đất lành chim đậu.